حاج میرزا محمد مهدی محی الدین الهی قمشه ای در سال ۱۳۱۸ قمری (۱۲۷۹ شمسی) در شهر شهرضا(قمشه) متولد شد. تخلص اش در شعر «الهی» بود و برای همین به نام «الهی قمشه ای» معروف شد.
زندگی نامه مهدی الهی قمشه ای – شجره نامه
نیاكان ایشان از سادات بحرین بودند كه در زمان نادرشاه افشار به شهر قمشه آمده بودند. پدرش ملا ابوالحسن از روحانیون زاهد و باتقوا بود. همسر او طیبه تربتی از جمله فعالان ادبی و مولف کتاب خوشه ها بود. مهدی الهی قمشه ای هفت فرزند داشت؛ سه پسر به نام های حسین (ادیب، سخنران، مترجم و نویسنده)، نظام الدین (استاد فلسفه و رئیس کتابخانه دانشگاه تهران) و مرتضی (رئیس انجمن جئوترمال کانادا) و چهار دختر که نام یکی از آن ها مهدیه (شاعر و محقق) بود.
تحصیلات ابتدایی
مهدی الهی قمشه‌ای در سن پنج سالگی به مكتب رفت و تا هفت سالگی مقدمات را آموخت. سپس در کنار پدر و اساتید و ادبای شهرش تحصیل را ادامه داد. با این که سن کمی داشت اما متون سنگین ادبی را آموخته بود. وی در ده سالگی «نظامی» را نزد پدرش فرا گرفته بود و در پانزده سالگی شرح نظام نیشابوری و مغنی اللبیب ابن هشام و مطوّل تفتازانی را تدریس می‌‌كرد.
تجربه تجارت
مهدی الهی قمشه‌ای همزمان با تحصیل به کسب و کار نیز مشغول بود. اول شاگردی قنادی حاج محمد حسین قناد را کرد و توانست در این كار استاد شد و با پسر عموهایش شراكتی را راه بیندازد. کار و کاسبی او با شروع جنگ جهانی اول کساد شد و به ورشکستگی انجامید و این باعث شد تا به توصیه پدر دست از كار بكشد و تمام تلاشش را را صرف فراگیری علوم اسلامی کند.
مهاجرت به اصفهان
مهدی الهی قمشه ای در چهارده سالگی پدر و مادر خود را از دست داد و بعد از آن پس تصمیم گرفت که مهاجرت کند و تحصیلش را ادامه دهد. با توجه به آن كه در شهر قمشه اساتیدی بزرگ وجود داشتند برادر بزرگش مانع مهاجرت او شد اما یک روز صبح نان و ماستی را در دستمالی بست و پیاده راهی اصفهان شد.
در اصفهان به مدرسه صدر رفت و در حجره طلاب قمشه‌ای مستقر شد و حدود یك سال از محضر اساتید آنجا از جمله شیخ محمد حکیم خراسانی و میرزا جهانگیر خان قشقایی بهره برد.
مهاجرت به مشهد
مهدی الهی قمشه ای پس از اصفهان عازم خراسان شد تا در كنار مرقد مطهر امام امام رضا (ع) به تكمیل علوم فلسفه و حكمت بپردازد. در مشهد به مدرسه نواب رفت و به تحصیل پرداخت.
در طول تحصیل برادر بزرگش مرحوم «حسینعلی» مقداری از هزینه معاش او را تأمین می کرد ولی او به سختی روزگار می‌گذراند به طوری که گاهی ماه تا ماه غذای پختنی نمی‌خورد و گاهی به صحرا می‌رفت و در طول هفته از میوه درخت توت برای رفع گرسنگی استفاده می کرد.
مهاجرت به تهران
مهدی الهی قمشه‌ای پس از سالها تحصیل در كنار بارگاه آستان قدس رضوی دوست داشت که از محضر اساتید دیگر شهرها هم بهره ببرد و برای همین تصمیم گرفت که به شهرهای قم و عراق و نجف مهاجرت كند اما ابتدا به تهران وارد شد. او در تهران به مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری فعلی) وارد شد و در آنجا به تعلیم و تعلم پرداخت.
روزی در مسجد سپهسالار در محفلی شركت داشت كه ایشان را به شهید سید حسن مدرس معرفی کردند. او دلبستگی زیادی به شهید مدرس پیدا کرد و برای همین شهید مدرس وی را در تهران نگه داشت و از مهاجرت به قم و عراق منصرف کرد.
بعد از ماندگاری او در تهران و دوستی نزدیکش با مدرس، روزی که به دستور حكومت مدرس دستگیر و تبعید شد آیت الله مهدی الهی قمشه‌ای را نیز زندانی نمودند. نزدیک به یك ماه در زندان به سر برد و چون در امور سیاسی دخالتی نداشت به سفارش ذكاءالملك فروغی، نخست وزیر وقت، آزاد شد. او پس از تبعید شهید مدرس، کرسی تدریس او را بر عهده گرفت.
تدریس در دانشگاه
پس از تاسیس دانشگاه، مدرسه سپهسالار به دانشكده معقول و منقول تبدیل شد و استاد مهدی الهی قمشه‌ای ضمن تدریس منطق و حكمت و ادبیات در آن دانشكده به عنوان یكی از برجسته‌ترین اساتید دانشگاه شناخته شد. وی با نوشتن كتاب «توحید هوشمندان» به درجه دكترا از آن دانشكده نائل آمد.
مهدی الهی قمشه ای پس از ۳۵ سال تدریس فلسفه و حكمت در دانشكده الهیات و دروس منقول و معقول، بازنشسته شد.
وفات
مرحوم آیت الله مهدی الهی قمشه‌ای در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۵۲ هجری شمسی در سن ۷۲ سالگی در حالی که مشغول آخرین اصلاحات ترجمه قرآن بود از دنیا رفت. وی را در قبرستان وادی السلام شهر قم در اتاق شماره ۱۹ به خاک سپردند.
شاگردان
از جمله شاگردان ایشان عبارت بودند از:
- آیت الله حسن زاده آملی
- آیت الله جوادی آملی
- ربانی تربتی
- سید ابوالحسن رفیعی قزوینی
- دکتر محمود انور
- کاظم مدیر شانه چی
- سید محمد باقر حجتی
- محمد باقر محقق
- عبدالرحیم ملکیان
آثار مهدی الهی قمشه‌ای
تالیف:
- حکمت الهی در دو جلد
- توحید هوشمندان
- حاشیه بر تفسیر ابوالفتوح رازی
- حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی
- فلسفه معلم ثانی ابونصر فارابی
- مشاهدات العارفین فی احوال السالکین الی الله
- رساله‌ای در فلسفه کلی
- رساله‌ای درمراتب ادراک
- رساله‌ای در سیر و سلوک
- حاشیه بر مبدأ و معاد ملا صدرا
- رساله‌ای در مراتب عشق
- دروس عرفانی از مکتب علوی
ترجمه:
- قرآن کریم
- صحیفه سجادیه
- مفاتیح الجنان
شعر:
- دیوان اشعار
ترجمه قرآن کریم
مهدی الهی قمشه‌ای قرآن را طی هفت سال به صورتی روان ترجمه کرد. پیش از آن قرآن به صورت تحت اللفظی ترجمه می‌شد. این ترجمه نخستین بار در سال ۱۳۲۳ از سوی کتاب فروشی اسلامیه به چاپ رسید. این ترجمه را به علت توضیحاتی کوتاه در بین پرانتز «خلاصة التفاسیر» می‌نامند. به گفته بهاءالدین خرمشاهی، ارزش تاریخی و تاثیر روانشناختی این ترجمه بیش از ارزش علمی و آکادمیک آن است.
نقل شده است مرحوم آیت الله بروجردی كه در تفسیر قرآن تبحر خاصی داشت، ترجمه و تفسیر قرآن مرحوم آیت الله مهدی الهی قمشه ای را بسیار می پسندید و احترام می‌گذاشت و در مقام مقایسه با دیگر تفاسیر قرآن چنین گفته بود: «اصلا هیچ ترجمه ای را با ترجمه آقای الهی قمشه ای مقایسه نكنید كاری كه ایشان كردند بسیار فوق العاده است.»
